Το κείμενο του Μύζαμ, γραμμένο εν είδει προσωπικής λογοδοσίας, αποκαλύπτει στοιχεία ήθους και αίσθησης ευθύνης σε δυσθεώρητα για τα δικά μας μέτρα ύψη και είναι ένα υπόδειγμα έντιμης και ειλικρινούς απόπειρας απολογισμού μιας σπουδαίας ιστορικής εμπειρίας. Αυτό σαφώς και προσθέτει στην αξιοπιστία όλων των ισχυρισμών του. Έχουμε βεβαίως πλήρη συναίσθηση ότι υπό τελείως διαφορετικές συνθήκες και έναν αιώνα αργότερα μοιραζόμαστε με εντελώς διαφορετικές διαθέσεις τις σκέψεις του. Αισθανόμαστε δηλαδή στο τέλος ότι έρχεται να μας διδάξει κάτι σπουδαίο που μάλλον δεν το είχε έτσι ακριβώς στο μυαλό του: το παράδειγμα το οποίο έζησε, επηρέασε και περιγράφει, μεγαλειώδες μεν ως προς το διακύβευμά του, είναι στην υλοποίηση του ένα παράδειγμα όχι προς μίμηση, αλλά προς αποφυγή! Ισχύει, δηλαδή, και εδώ με άλλα λόγια ο περίφημος αφορισμός του Κροπότκιν για τους μπολσεβίκους: «Μας έδειξαν πώς δεν πρέπει να γίνεται μια επανάσταση».

Γιάννης Κέλογλου